در جامعه همیشه قرارداد ها کامل اجرا نمی شوند و ممکن است در اثنای اجرا یا قبل از آن از بین بروند. قرارداد اقاله یا تفاسخ یکی از این مواردی است که به موجب آن طرفین قرارداد با هم دوباره توافق می کنند که قرارداد از بین برود. ویژگی اقاله آنست که هر دو طرف قرارداد راضی به نابودی آن هستند.
قرارداد اقاله چیست؟
بر مبنای قانون مدنی قرارداد اقاله عبارت است از توافقی که به موجب آن طرفین قرارداد، عقد لازم یا جایزی را که قبلا منعقد کرده بودند به هم بزنند و از آثار آن رهایی یابند. می توان گفت اقاله یک نوع نقض قرارداد با رضایت دو طرف است.
به عنوان مثال شما عقد اجاره ای با کسی منعقد کرده اید و بعدا به هر دلیلی پشیمان شده اید؛ اگر طرف دیگر هم پشیمان باشد یا رضایت به اقاله داشته باشد می توانید دوباره با هم توافق کنید قرارداد اجاره باطل شود و گویا دیگر قرارداد اجاره ای وجود نداشته است. فی الواقع همانطور که دو نفر می توانند با هم توافق کنند و قراردادی را به وجود بیاورند، همانطور نیز می توانند توافق کنند که قرارداد قبلی را باطل کنند و از بین ببرند. لازم به ذکر است طرفین در قرارداد می توانند حق اقاله را نیز از خود سلب و ساقط کنند.
شرایط قرارداد اقاله
از آنجا که اقاله یک قرارداد محسوب می شود مانند سایر قرارداد ها از یک سری شرایط و ضوابطی برخوردار است که عدم رعایت هریک از آنها ممکن است اعتبار عقد را خدشه دار کند. در پایین مختصرا به بررسی این شرایط پرداختیم.
الف) طرفین اقاله باید قصد و رضا داشته باشند. به این معنا که هر دو طرف با اراده آزاد توافق بر اقاله کنند و تحت اجبار و زور و فشار نامشروع نباشند.
ب) طرفین قرارداد اقاله باید اهلیت داشته باشند به این معنا که دارای عقل و بلوغ و رشد باشند بنابراین اگر یک طرف قرارداد سابق دیوانه شده باشد دیگر نمی تواند با طرف دیگر قرارداد را اقاله کند.
ج) در اقاله بر خلاف فسخ هر دو طرف باید رضایت خود را اعلام کنند و با رضایت یک طرف قرارداد اقاله صورت نمی گیرد.
د) برای تحقق اقاله باید قرارداد اولیه ای وجود داشته باشد تا از بین برود چرا که اقاله به نوعی عقد ثانوی محسوب می شود. این عقد اولیه می تواند هم به صورت شفاهی باشد و هم به صورت کتبی باشد.
ه) عقد اولیه از عقودی باشد که قابل اقاله هست مثل بیع و اجاره و … . مثلا عقد نکاح قابل اقاله نیست و چنین اقاله ای باطل است.
و) موضوع اقاله باید اصطلاحا معین باشد به این معنا که بدانیم دقیقا چه قراردادی را می خواهیم از بین ببریم و از این جهت جهل نداشته باشیم. مثلا مشخص باشد قرارداد مبایعه نامه شماره ۵۲۷.
آثار قرارداد اقاله چیست؟
یکی از آثار اصلی اقاله این است که پس از آن دیگر عقد اولیه ای وجود ندارد و طرفین هر تعهدی قبلا داشته اند دیگر نیازی نیست انجام دهند یا به آن پایبند باشند. البته اگر برای تحقق اقاله شروطی پیش بینی شده باشد و آن شروط محقق نگردد عقد اولیه همچنان پابرجا خواهد بود.
اثر دیگر اقاله این است که طرفین باید عوضین معامله را که گرفته اند برگردانند مثلا خریدار مبیع را برگرداند و فروشنده ثمن را بازگرداند.
لازم به ذکر است اصولا اثر اقاله ناظر به آینده است و نسبت به تعهدات قبل اقاله که اجرا شده اند اثری ندارد. مثلا قرارداد اجاره ۳ ساله که در سال اول اقاله می شود تنها نسبت به دو سال آینده اعمال می شود و در یک سال اول قرارداد صحیح بوده است. البته طرفین می توانند بر خلاف این هم توافق کنند و قرارداد را از اول باطل کنند.
منافع مال در قرارداد اقاله به چه کسی تعلق دارد؟
بر اساس ماده ۲۸۷ قانون مدنی منافع منفصله مال (یعنی منافعی که از اصل مال قابل جدایی است مانند میوه درخت، شیر گاو و…) که از زمان عقد اولیه تا زمان قرارداد اقاله ایجاد می شود اصولا به کسی تعلق دارد که به واسطه عقد ابتدایی مالک به شمار می رفته است. مثلا میوه درخت از زمان قرارداد فروش باغ تا اقاله آن به خریدار تعلق دارد.
در خصوص منافع متصله (یعنی منافعی که از اصل مال قابل جدایی نیست مانند سنگین شدن حیوان، افزایش ارزش مال و…) قانونگذار مقرر داشته است به کسی که در نتیجه اقاله مالک می گردد تعلق می گیرد. یعنی مثلا اگر حیوان از زمان فروش تا قرارداد اقاله سنگین تر شده است دیگر اینها به مالک و فروشنده سابق تعلق دارد. ناگفته نماند طرفین می توانند بر خلاف اینها توافق کنند و مثلا منافع متصل نیز به خریدار واگذار گردد.
آیا همه قراردادها قابل اقاله است؟
برخی از عقود و قرارداد ها به دلایل و مصالح مختلفی از قبیل حفظ نظم عمومی و… اقاله آنها توسط قانونگذار ممنوع گردیده است. مثلا اقاله نکاح و وقف با نظم عمومی جامعه ناسازگار است و قانونگذار آنها را ممنوع دانسته است. مثلا نمی شود دو نفر ازدواج کنند و بعد با هم قرارداد کنند که نکاح را باطل کنند و جدا شوند چرا که از بین بردن نکاح تشریفات خاص خود را دارد و اسباب انحلالش محدود و مشخص است.
نحوه باطل کردن قرارداد اقاله
همانطور که پیش تر مطرح کردیم قرارداد اقاله بایست شرایطی داشته باشد که در صورت عدم وجود آنها قرارداد می تواند باطل گردد. مثلا اگر یکی از طرفین اهلیت نداشته باشد اقاله صحیح نیست. همچنین اگر قصد و رضا در قرارداد اقاله نباشد مانند اینکه یک طرف تحت فشار و زور طرف دیگر قرارداد را امضاء کند این قرارداد صحیح نخواهد بود.
ناگفته نماند برای باطل کردن اقاله می توانید به معین نبودن موضوع عقد و اصلا غیرقابل اقاله بودن معامله استناد کنید.
لازم به ذکر است بر اساس نظر حقوقدانان خود اقاله، قابل اقاله نیست چرا که اقاله از اسباب انحلال عقد است و اقاله ی اقاله دوباره موجب تشکیل عقد اولیه می شود؛ لذا چنانچه طرفین قصد رجوع از اقاله را دارند باید مجددا عقد منعقد کنند.
اگر برای تحقق اقاله شروطی تعیین شده باشد و آن شروط اجرا نشده باشد شما می توانید ابطال اقاله را خواستار شوید.
تفاوت قرارداد اقاله با فسخ چیست؟
در فسخ یک طرف می تواند به موجب اختیاری که قانون یا قرارداد به او داده است قرارداد را یک جانبه برهم زند مانند اینکه کسی با استناد به خیار غبن قرارداد را فسخ کند اما در اقاله تنها رضایت و تراضی طرفین نیاز است و به هیچ سبب دیگری نیاز ندارد. در واقع اقاله یک نوع عقد است و فسخ یک نوع ایقاع به شمار می آید. ناگفته نماند اقاله می تواند با هر توافق شفاهی و کتبی مانند سند رسمی، عادی و … یا حتی به صورت عملی صورت گیرد که البته در صورت انکار باید اثبات گردد اما فسخ با اظهارنامه یا سندی مبنی بر انشاء فسخِ قرارداد صورت می گیرد که در دادگاه اعلام می شود.
