مزارعه قراردادی است که در آن دو طرف با هم توافق می کنند تا یک زمین کشاورزی را بکارند و سود حاصل را با هم تقسیم کنند. در قرارداد مزارعه یک طرف صاحب زمین است و دیگری کار کشت و زرع را انجام می دهد. این قرارداد در زمینه کشاورزی بسیار رایج است و مزیت آن گسترش کشاورزی ، اشتغال و تولید است.
قرارداد مزارعه چیست؟
به موجب ماده ۵۱۸ قانون مدنی مزارعه قراردادی است که به موجب آن یک طرف زمینی را برای مدت معینی به شخصی واگذار می کند و آن شخص هم در مقابل متعهد می گردد همه کارهای مربوط به کشت و زرع زمین را تا حصول محصول انجام دهد. سود به دست آمده از این مشارکت را دو طرف بین خود تقسیم می کنند.
به طور مثال فردی زمینی دارد و در حال حاضر توانایی کشت یا میل به کاشتن آن ندارد وی می تواند با دیگری قرارداد مزارعه منعقد کند و زمینش را مثلا برای یکسال زراعی برای کاشت گندم به دیگری واگذار کند و در آخر از این گندم، به نسبت توافق انجام شده دریافت کند. لازم به ذکر است که در مزارعه لزوما نباید مالک، صاحبِ زمین باشد بلکه می تواند مالک منفعت هم باشد مثلا زمین در اجاره او باشد.
طرفین در قرارداد مزارعه
همانطور که می دانید هر قرارداد دارای دو طرف است که با یکدیگر معامله می کنند. طرف اول یا دوم معامله هر کدام خود می توانند چند نفر باشند و دارای شخصیت حقیقی یا حقوقی باشند. در اصطلاح مالک زمین یا منفعت را که زمینش را به کشت می دهد مزارع می گویند و انجام دهنده کشاورزی را عامل(کشاورز) می گویند.
شرایط قرارداد مزارعه
قرارداد مزارعه همچون سایر قراردادها از یک سری شرایطی برخوردار است که در صورت عدم رعایت هر یک از آنها ممکن است مزارعه باطل گردد. در پایین مختصرا این شرایط را ذکر کردیم:
الف) هردو طرف عقد عاقل و بالغ باشند و با قصد، قرارداد را منعقد کرده باشند.
ب) زمین مورد توافق باید برای کشت و کار محصول مد نظر مناسب باشد اگر چه نیازمند یک سری اقداماتی باشد.
ج) مقدار زمینِ مورد توافق نیز باید کاملا روشن باشد و در اصطلاح زمین مد نظر باید معلوم و معین باشد مثلا یک هکتار زمین کشاورزی متعلق به آقای الف در روستای نوروزآباد.
د) نوع کشت و محصول باید مشخص باشد(مثلا گندم). اگر نوع کشت در قرارداد مشخص نشده باشد به عرف منطقه مراجعه می شود.
ه) مدت زمانی که زمین برای کشت به عامل(کشاورز) واگذار می گردد نیز باید مشخص باشد در غیر اینصورت عقد باطل است.
و) در مزارعه باید تعیین گردد که فراهم آوردن وسایل و مخارج لازم برای کشت و کار بر عهده چه کسی است؟ این امر تاثیر مهمی در تعیین سهم هریک از طرفین قرارداد دارد.
ز) در مزارعه نباید همه محصول زمین به یکی از دو طرف اختصاص داده شود چرا که به موجب ماده ۵۳۳ قانون مدنی اگر شرط شود تمام ثمره متعلق به مزارع یا عامل تنها باشد عقد باطل است.
موارد فسخ قرارداد مزارعه
اصولا عقد مزارعه یک عقد لازم است به این معنا که قابل فسخ نیست و طرفین باید به قرارداد پایبند باشند. اما در مواردی قانونگذار این اجازه را به یکی از طرفین داده است. مثلا اگر انجام کشاورزی نیاز به اقدامات سنگینی همچون حفر چاه در زمین برای دسترسی به آب باشد و عامل(کشاورز) در زمان عقد از این امر ناآگاه بوده، حق فسخ معامله را خواهد داشت.
همچنین اگر شخص ثالثی قبل از اینکه زمین مورد مزارعه به عامل(کشاورز) تحویل گردد آن را غصب کند، عامل حق فسخ خواهد داشت. البته اگر غصب بعد از تحویل زمین رخ دهد عامل دیگر چنین حقی نخواهد داشت. لازم به ذکر است اگر عامل(کشاورز) در حین کار یا شروع آن به کلی کار را ترک کند و انجام ندهد و اجبار او نیز میسر نباشد مزارع(مالک) حق فسخ خواهد داشت.
قانونگذار در صورت غبن هر یک از طرفین نیز همچون سایر قرارداد ها برای مغبون حق فسخ قائل شده است.
حقوق و وظایف عامل و مزارع
همانطور که طرفین مزارعه از حقوقی برخوردارند، مانند سایر قراردادها نسبت به یکدیگر وظایفی هم دارند. در پایین مختصرا به شرح حقوق و وظایف هریک از آنها پرداختیم.
حقوق و وظایف عامل(کشاورز)
اصولا عامل موظف است هرگونه اقداماتی را که برای کشت و کار لازم است در موقع مناسب خود به جا آورد. بر طبق قانون عامل موظف است از محصول و زراعت به طور متعارف مراقبت و مواظبت نماید و اگر در مواظبت کوتاهی نماید و به محصول ضرر وارد شود یا ضرر دیگری متوجه مزارع(مالک) شود، عامل(کشاورز) مسئول خواهد بود.
عامل موظف است همان محصولی را که در عقد ذکر شده است بکارد در غیر اینصورت مزارعه باطل است.
لازم به ذکر است عامل نسبت به زمین و ادوات کشاورزی متعلق به مزارع، امین محسوب می شود به این معنا که اگر نقص یا عیبی در آنها به وجود بیاید عامل مسئولیتی ندارد مگر اینکه مرتکب تقصیر شده باشد.
طبق ماده ۵۴۱ قانون مدنی عامل می تواند برای کار زراعت کسی را استخدام کند یا اصلا با کسی شریک شود اما انتقال قرارداد یا تسلیم زمین به دیگری نیازمند رضایت مزارع است.
حقوق و وظایف مزارع(مالک)
مزارع می تواند ملک مورد مزارعه را کلا به دیگری منتقل کند(مثلا بفروشد) و این انتقال خللی به مزارعه وارد نمی کند ولکن باید خریدار را از قرارداد فی ما بین مطلع نماید.
اگر در خصوص مالیات و عوارض زمین توافقی نشده باشد اصولا بر عهده مزارع خواهد بود.
مزارع موظف است زمین مورد مزارعه را در موعد توافق شده به عامل تحویل دهد در غیر اینصورت اجبار به تسلیم می شود و چنانچه اجبار میسر نبود عامل حق فسخ خواهد داشت.
نحوه باطل کردن قرارداد مزارعه
همانطور که بالاتر اشاره کردیم چنانچه مزارعه از برخی شرایط برخوردار نباشد یا برخی موارد اتفاق بیفتد ممکن است قرارداد مزارعه از بین برود.
به عنوان مثال اگر در مزارعه مباشرت عامل شرط شده باشد به این معنا که کار زراعت را تنها او باید انجام دهد و نه شخص دیگری، و عامل در این حین بمیرد قرارداد منفسخ می شود.
همچنین همانطور که بالاتر ذکر کردیم اگر در عقد، کشت محصول معینی شرط شده باشد و عامل غیر آن را بکارد مزارعه باطل خواهد بود. در اینصورت تمام محصول متعلق به صاحب بذر خواهد بود و طرف دیگر نسبت به آنچه مالک بوده مستحق اجرت المثل خواهد بود و حق از بین بردن محصول را ندارد.
به موجب ماده ۵۳۰ قانون مدنی اگر کسی به مدت عمر خود مالک منافع یک زمین باشد و عقد مزارعه را به این مدت منعقد کند با فوت وی مزارعه منفسخ می شود.
لازم به ذکر است اگر در عقد شرط شود تمام محصول متعلق به مزارع یا عامل باشد عقد باطل است.
در صورت بطلان مزارعه محصول متعلق به کیست؟
در پاسخ به این سوال می توان گفت که برمبنای قانون مدنی در صورت بطلان مزارعه، اصولا تمام محصول متعلق به صاحب بذر است مگر اینکه مزارع و عامل مشترکا صاحب بذر بوده اند که در اینصورت به نسبت شراکت صاحب محصول خواهند بود.
آیا قرارداد مزارعه همان مشارکت است یا خیر؟
در پاسخ به این سوال باید گفت که مشارکت با مزارعه از تفاوت هایی برخوردار است. در قرارداد مشارکت مدنی لازم است دو یا چند نفر به صورت مشاعی در یک مال شریک باشند اما در مزارعه اینگونه نیست و عامل و مزارع در زمین کشاورزی شریک نیستند.
در مزارعه سهم هر یک از مزارع و عامل بر اساس توافق صورت گرفته تقسیم می شود اما در مشارکت، سهم هر شریک بر اساس میزان سرمایه او در مشارکت مشخص می شود و به همان مقدار در سود و زیان شریک است البته مگر توافقی خلاف این امر نشده باشد.
در عقد مشارکت مدنی آورده یکی از طرفین می تواند پول باشد و آورده طرف یا طرف های دیگر می تواند تخصص باشد یا آورده هر دو طرف پول یا تخصص باشد. در مزارعه آورده یک طرف حتما باید زمین باشد و آورده طرف دیگر باید انجام کار کشاورزی باشد البته خود مزارع(مالک) نیز می تواند در کار کشاورزی کمک کند.
