ودیعه قراردادی است که در آن یک نفر مال خود را پیش دیگری به امانت می گذارد و طرف دیگر بدون اینکه پولی مطالبه کند مسئولیت نگهداری آن مال را به عهده می گیرد. در این قرارداد، ودیعه گذار (امانت دهنده) را مودع می گویند و ودیعه گیر (امانت گیرنده) را اصطلاحا مستودع یا امین می گویند و مورد امانت را نیز ودیعه می گویند.
قرارداد ودیعه چیست؟
بر مبنای ماده ۶۰۷ قانون مدنی ودیعه عبارت است از قراردادی که به سبب آن یک نفر مال خود را برای نگهداری به دیگری می سپارد و طرف دیگر به طور مجانی متعهد می شود از آن مال نگهداری کند و با مطالبه صاحب مال آن را برگرداند.
به عنوان مثال شما می توانید ماشین خود را به دلیل رفتن به سفر پیش یکی از نزدیکان امانت بگذارید و با او عقد ودیعه منعقد کنید. در اینصورت مستودع (امانت گیرنده) بدون اینکه پولی بخواهد بگیرد مسئول نگهداری از امانت خواهد بود و پس از بازگشت شما از سفر و مطالبه مال، موظف است مالی را که تحویل گرفته است پس بدهد.
لازم به ذکر است کسی می تواند مال را به امانت بگذارد و قرارداد ودیعه منعقد کند که یا مالک مال باشد یا قائم مقام مالک باشد مانند ورثه متوفی، و یا کسی که از طرف مالک صراحتا یا ضمنا اذن و اجازه داشته باشد.
شرایط قرارداد ودیعه:
قرارداد ودیعه همچون سایر عقود از یک سری شرایطی برخوردار است که در صورت فقدان هر یک از آنها ممکن است اعتبار قرارداد زیر سوال برود. در پایین مختصرا به این شرایط پرداختیم.
الف) بر مبنای ماده ۱۹۰ قانون مدنی در قرارداد ودیعه مانند سایر عقود، باید قصد و رضای طرفین وجود داشته باشد به این معنا که طرفین معامله تحت اجبار یا فشار نا مشروع قرارداد را منعقد نکرده باشند.
ب) از جمله شرایط عمومی صحت قرارداد ودیعه، اهلیت طرفین برای معامله است. اهلیت به این معناست که فرد منعقد کننده قرارداد باید عاقل و بالغ و رشید باشد و اگر به عنوان مثال یک طرف معامله اهلیت نداشته باشد طرف دیگر باید ودیعه را به ولی او بازگرداند. اگر مستودع (امانت گیرنده) از این کار سر باز زند طبق ماده ۶۱۰ قانون مدنی مسئول تلف یا نقص مال خواهد بود.
ج) مال مورد ودیعه در اصطلاح باید معلوم و معین باشد به این معنا که طرفین به نوع و جنس و مقدار آن مال آگاهی داشته باشند و از این جهت جاهل نباشند. مثلا بدانند یک عدد ماشین پراید را به امانت می گذارند.
د) در ودیعه باید جهت معامله مشروع باشد به عنوان مثال مشروبات الکلی را نمی توان به ودیعه داد و چنین ودیعه ای باطل است.
ه) مودع (امانت گذار) باید مالک مال یا قائم مقام او باشد یا از طرف مالک اجازه داشته باشد.
و) ودیعه عقدی است مجانی و غیر معوض یعنی مودع (امانت گذار) در برابر نگهداری مال، پولی نمی پردازد مگر اینکه نگهداری یا برگرداندن مال مستلزم مخارجی باشد که بر عهده مودع است.
وظایف مستودع (امانت گیرنده) در قرارداد ودیعه
مستودع (امانت گیرنده) موظف است مال مورد ودیعه را آنطور که مودع (امانت گذار) مشخص کرده است نگهداری کند و اگر ترتیبی برای نگهداری معین نشده است باید آن طور که متعارف است از مال نگهداری و محافظت به عمل آورد. چنانچه مستودع آن طور که مقرر شده نگهداری نکند در صورتی که مال از بین برود یا آسیبی ببیند مسئول خواهد بود.
اگر برای نگهداری مال ترتیبی مقرر شده باشد و مستودع مصلحت ببیند آن را تغییر دهد، در صورتی که مالک صریحا از آن نهی نکرده باشد مجاز است. مثلا مستودع برای جلوگیری از نابودی مال مورد ودیعه آن را در یخچال می گذارد.
اصولا مستودع (امانت گیرنده) در صورت نابودی یا وارد شدن آسیب به مال مسئولیتی ندارد مگر اینکه مرتکب تقصیر شده باشد.
مستودع موظف است در صورتی که مودع (امانت دهنده) خواستار بازگرداندن مال خویش شد فورا آن مال را به او تحویل دهد در غیر اینصورت ضامن هرگونه تلف و آسیب مال خواهد بود هرچند تقصیری نکرده باشد. مثلا اگر ماشینی را امانت دادیم و امانت دهنده ماشین را پس نداد، اگر ماشین از بین برود باید پول آن را به ما بپردازد هرچند نابودی ماشین تقصیر او نبوده است.
مستودع نمی تواند به جز حفاظت و مراقبت از مال کار دیگری نسبت به آن انجام دهد مثلا در آن تصرف کند و یا استفاده کند مگر اینکه از امانت دهنده اجازه صریح یا ضمنی داشته باشد.
بر مبنای قانون مدنی اگر مال ودیعه در جعبه سربسته یا پاکت مهر و موم شده به مستودع (امانت گیرنده) سپرده شود حق ندارد آن را باز کند و اگر چنین کرد مسئول خواهد بود.
لازم به ذکر است مستودع مکلف است عین همان مالی را که دریافت کرده است بازگرداند و نمی تواند به جای آن مال دیگری به امانت دهنده تحویل دهد.
همچنین مستودع ملزم است مال مورد ودیعه را فقط به کسی که مال را از او دریافت کرده است یا قائم مقام او یا به کسی که از سوی او اجازه دارد تحویل دهد. چنانچه ضرورتی وجود داشته باشد مثلا مال در معرض نابودی باشد و مستودع بخواهد آن را برگرداند و به افراد مذکور دسترسی وجود نداشته باشد، می تواند مال را تحویل حاکم (دادگاه) بدهد.
ناگفته نماند اگر مشخص شود مالی که به امانت گذارده شده است متعلق به شخص دیگری بوده است، مستودع باید آن مال را به مالک برگرداند و چنانچه مالک مشخص نباشد تابع مقررات مربوط به اموال مجهول المالک خواهد بود.
بر طبق قانون مدنی کاروانسرادار و صاحب هتل و حمام و … در قبال وسایل و لوازم مراجعین خود مسئول نیستند مگر این که این وسایل نزد آنها به امانت گذاشته باشد یا عرف منطقه چنین اقتضاء کند.
وظایف مودع (امانت دهنده) در قرارداد ودیعه
بر مبنای ماده ۶۳۳ قانون مدنی مودع (امانت دهنده) باید مخارجی را که امانت گیرنده برای حفظ و مراقبت از مال کرده است به وی بپردازد.
چنانچه برگرداندن مال مورد ودیعه نیازمند مخارجی باشد مانند اینکه بار سنگینی است و جابه جایی و حمل آن هزینه دارد، مودع موظف است این هزینه ها را نیز بپردازد.
لازم به ذکر است منافعی که از مال مورد ودیعه حاصل می شود به مودع (امانت دهنده) تعلق دارد.
آیا قرارداد ودیعه قابل فسخ است؟
بر اساس ماده ۶۱۱ قانون مدنی اصولا ودیعه عقدی جایز است و در عقود جایز می توان یکطرفه قرارداد را فسخ کرد مگر اینکه ودیعه ضمن عقد لازمی شرط شده باشد. حتی اگر برای قرارداد ودیعه مدت تعیین شده باشد، بر اساس قانون مدنی طرفین قبل از اتمام مدت نیز می توانند عقد را فسخ کنند.
قرارداد ودیعه با فوت هر یک از طرفین باطل می شود مثلا اگر در قرارداد ودیعه، مودع (امانت دهنده) فوت کند عقد باطل می شود و مستودع باید ودیعه را تنها به وراث او تحویل دهد.
لازم به ذکر است از آنجا که ودیعه عقدی جایز است با حجر هریک از طرفین نیز عقد منفسخ می شود. چنانچه مودع محجور شود مثلا دیوانه یا سفیه شود، مستودع باید ودیعه را تنها به کسی که حق اداره کردن اموال محجور را دارد تحویل دهد.
آیا می توان برای مستودع (امانت گیرنده) مزد تعیین کرد؟
در پاسخ به این سوال حقوقدانان نظرات متفاوتی بیان کردند. اجمالا می توان گفت اگر مستودع در ازاء اجرت، کار را قبول کند فی الواقع قرارداد اجاره اشخاص واقع گردیده است اما اگر در ضمن عقد ودیعه عوض یا پاداشی برای مستودع تعیین شود قرارداد ودیعه صحیح است. البته باید توجه کرد عوض نباید قابل توجه یا قابل برابری با کار و خدمت طرف مقابل باشد چرا که دیگر عقد ودیعه محسوب نمی شود.
نحوه تنظیم قرارداد ودیعه
در قرارداد ودیعه مانند هر قرارداد دیگری باید مشخصات و آدرس طرفین قرارداد یعنی مودع و مستودع کاملا ذکر گردد. در وهله بعد باید مشخصات واوصاف مورد امانت مانند جنس و مقدار و وصف آن مشخص شود و مستودع از اینها کاملا آگاه باشد.
نکته بعدی که باید مورد توجه قرار گیرد تعین مدت در قرارداد است. مدت می تواند به هر میزان که طرفین توافق داشتند مقرر گردد.
همچنین طرفین می توانند ضمن این عقد شروطی را بگنجانند. مثلا مودع (امانت دهنده) می تواند ترتیب خاصی را برای نگهداری مال شرط کند یا اینکه در این شروط اجازه انتفاع و استفاده از مال را به مستودع (امانت گیرنده) بدهد.
در آخر طرفین می توانند در خصوص مخارج و هزینه های نگهداری مال و نحوه حل و فصل اختلافات توافق کنند.
شرط ضمان در قرارداد ودیعه
فی الواقع شرط ضمان به این معناست که شخص مستودع (امانت گیرنده) نسبت به نقص، تلف و هر آسیبی که ممکن است برای مال اتفاق بیفتد مسئول باشد هرچند تقصیری نداشته باشد.
به عنوان مثال اگر مال مورد ودیعه از طریق حوادث قهری مانند سیل و زلزله از بین برود و شرط ضان هم شده باشد، مستودع باید مثل یا قیمت آن مال را به مالک برگرداند هرچند حادثه به او مربوط نبوده است.
در خصوص اعتبار این شرط بین حقوقدانان اختلاف نظر است. اما به نظر می رسد با توجه به مجانی بودن عقد ودیعه، اعتبار این شرط محل اشکال جدی است.
تفاوت قرارداد ودیعه با قرارداد عاریه
می توان گفت در قرارداد ودیعه، مودع مال را برای نگهداری صرف به مستودع می دهد و اصولا مستودع حق ندارد از مال استفاده کند مگر اینکه مودع اجازه دهد اما در عاریه، معیر (عاریه دهنده) مال را اصلا برای استفاده و انتفاع به مستعیر (عاریه گیرنده) می دهد.
تفاوت دیگر ودیعه و عاریه آنست که در عاریه مال مورد معامله نمی تواند مصرف شدنی باشد مثل خوراکی ها، اما در ودیعه اصولا اشکالی ندارد.
