عقد ودیعه چیست، عقد ودیعِه یکی از اقسام عقود می باشد، که بواسطه ی آن، یک نفر مال خود را به صورت رایگان به دیگری می سپارد، تا از آن مال نگهداری نماید، همچنین در این عقد طرفین باید یک سری ویژگی هایی داشته باشند، که در ادامه به توضیحات بیشتر این مبحث می پردازیم.
عقد ودیعه چیست؟
ودیعِه به عقدی گفته می شود، که شخصی به دیگری مال اش را به صورت رایگان می دهد، تا از آن مال نگهداری نماید، همچنین قانونگذار در ماده ۶۰۷ قانون مدنی مقرر می دارد؛ ودیعِه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می‌سپارد برای آنکه آن را مجاناً نگه دارد.
به عنوان مثال، شخصی که به صورت رایگان در حرم و مساجد از کفش های شما مراقب می کند، یا در پارکینگ رستوران ها، که شخص متصدی پارکینگ، از خودروی شما به صورت رایگان نگهداری می نماید.
طرفین در عقد ودیعه
به موجب ماده ۶۰۷ قانون مدنی، در این عقد با دو شخص روبه رومی شویم، که این اشخاص به شرح ذیل می باشند:
مودع
به شخصی که مال خود را به دیگری می دهد، تا از آن مال به صورت رایگان نگهداری نماید، ودیعه گذار یا مودع می گویند.
مستودع
شخصی که به درخواست مودع قبول می کند، از ودیعه (مال) به صورت رایگان نگهداری نماید، ودیعه گیر، مستودع یا امین می گویند.
شرایط صحت عقد ودیعه چیست؟
حال که با طرفین در عقد ودیعِه آشنا شدیم، باید بدانیم که برای آنکه عقد ودیعه به صورت صحیح منعقد شود، باید از یک سری شرایطی برخوردار باشد، که این شرایط باتوجه به ماده ۱۹۰ قانون مدنی به شرح ذیل می باشد:
قصد طرفین و رضای آنها
در این عقد باید برای انعقاد آن طرفین قصد و رضایت داشته باشند، همچنین مستودع لازم است، مورد ودیعه را قبول نماید، حتی اگر قبول وی به صورت فعل (رفتار) باشد.
اهلیت طرفین
به موجب ماده ۶۱۰ قانونی مدنی، در ودیعِه طرفین باید اهلیت برای معامله داشته باشند، یعنی باید بالغ، عاقل و رشید باشند، لذا اگر کسی مالی را از کسی دیگر که برای معامله اهلیت ندارد، به عنوان ودیعه قبول کند، باید آن را به ولی او رد نماید، و اگر در ید او ناقص یا تلف شود ضامن است.
معین بودن موضوع معامله
شخصی که می خواهد به دیگری مالی را ودیعه بدهد، باید آن مال مشخص باشد، مانند، آنکه مال خودرو باشد، و شخص گیرنده ودیعه از آن مال به صورت رایگان نگهداری نماید.
مشروعیت جهت معامله
مالی که به عنوان ودیعه قرار داده می شود، باید دارای جهت قانونی باشد، لذا اگر مال فاقد مشروعیت قانونی باشد، عقد ودیعه صحیح نمی باشد، مانند آنکه شخصی به دیگری بگوید، از مواد مخدر من به صورت رایگان نگهداری کن، در این جا چون عقد دارای جهت قانونی نمی باشد، لذا از حمایت قانونی نیز برخوردار نیست.
لذا در صورتیکه هریک از شرایط فوق در انعقاد ودیعه رعایت نشده باشد، آن عقد دارای شرایط صحت نمی باشد، به همین سبب آن عقد از حمایت قانونی نیز برخوردار نمی باشد.
ویژگی های عقد ودیعه
- به موجب ماده ۶۱۱ قانون مدنی، عقد ودیعه، عقدی جایز می باشد، لذا هر زمانی که طرفین اراده نمایند، قادر به فسخ این عقد می باشند، همچین این عقد، یک عقد معین می باشد، یعنی آنکه در قانون دارای عنوان مشخصی می باشد.
- در این عقد شخص مستودع (گیرنده ودیعه) در قبال نگهداری مال اجرتی دریافت نمی نماید.
- در این عقد شخصی می تواند مالی را به ودیعه گذارد، که مالک یا قائم مقام مالک باشد، و یا از طرف مالک صراحتاً یا ضمناً مجاز باشد.
- برای انعقاد عقد ودیعه طرفین می توانند، هم به صورت شفاهی و هم به صورت کتبی این عقد را منعقد نمایند.
- با توجه به آنکه مستودع تعهد می نماید، از مورد ودیعه نگهداری نماید، لذا ودیعه، عقدی عهدی می باشد.
- منافع حاصله از ودیعه مال مالک است، لذا در این عقد، منافعی به مستودع تعلق نمی گیرد.
تعهدات طرفین در عقد ودیعه
در این عقد هریک از طرفین دارای تعهداتی می باشند، که مستلزم به رعایت آن می باشند، لذا در ادامه به توضیحات بیشتر این تعهدات می پردازیم.
تعهدات مودع
در این عقد درست است، که مودع برای نگهداری مال خود به مستودع مبلغی را پرداخت نمی کند، اما اگر برای نگهداری مورد ودیعه نیاز به پرداخت هزینه باشد، مودع به موجب ماده ۶۳۳ قانونی مدنی، باید مخارجی را که مستودع (امانتدار) برای حفظ مال ودیعه کرده است به او بپردازد.
به عنوان مثال شخصی به دیگری پرنده خود را به رایگان می دهد، تا از آن مراقبت به عمل بیاورد، لذا اگر شخصی که مسئول نگهداری از پرنده می باشد، برای حفظ جان آن پرنده دارو یا غذایی بخرد، مودع باید هزینه های مربوط به آن را پرداخت نماید.
همچنین هر گاه رد مال (برگرداندن مال) به مودع مستلزم پرداخت هزینه ای باشد، مودع باید هزینه های آن را پرداخت نماید.
تعهدات مستودع یا امین
الف- هنگامی که شخص از مال دیگری به صورت رایگان مراقبت می نماید، دو حال پیش می آید، یا آنکه مالک نحوه نگهداری از آن مال را به مستودع گفته است، یا نگفته است، اگر نگفته باشد، امین باید از آن مال به طوری که متعارف است، نگهداری نماید، به عنوان مثال، اگر گیاه کاکتوسی نزد وی می باشد، باید هر یک بار در هفته آن را آبیاری نماید، اما اگر هر روز آبیاری نماید، در صورتیکه مورد ودیعه تلف شود، ضامن است.
ولیکن چنانچه مالک نحوه نگهداری از آن مال را گفته باشد، امین باید مال ودیعه را به طوری که مالک مقرر نموده نگهداری کند، در غیر اینصورت ضامن است، همچنین اگر امین برای حفظ مال تغییر آن ترتیب را لازم بداند میتواند تغییر دهد، مگر اینکه مالک صریحاً نهی از تغییر کرده باشد، که در این صورت نیز ضامن است.
نکته: شایان ذکر است، امین ضامن تلف یا نقصان مالی که به او سپرده شده است، نمی باشد، مگر در صورتیکه تعدی یا تفریط کرده باشد. (همان مثال آبیاری کاکتوس)
ب- اگر زمانی مودع از مستودع بخواهد، مال مورد ودیعه را به او بازگرداند، ولیکن مستودع از برگرداندن آن مال (عین مال) امتناع کند، از تاریخ امتناع احکام امین به او مترتب نشده و ضامن تلف و هر نقص یا‌عیبی است، که در مال ودیعه حادث شود، اگر چه آن عیب یا نقص مستند به فعل او نباشد.
در این حالت، دیگر مستودع دارای ید امانی نمی باشد، بلکه ید او، به ید زمانی تغییر می کند، به همین سبب مسئول هر عیب یا نقصی در خصوص مال مورد دیعه می باشد.
پ- به موجب ماده ۶۱۷ قانون مدنی، امین نمیتواند غیر از جهت حفاظت، تصرفی در ودیعه کند یا به نحوی از انحاء از آن منتفع گردد، مگر با اجازه صریح یا ضمنی امانتگذار والا ضامن است.
به عنوان مثال، اگر شخصی مسئول نگهداری از خودروی دیگری باشد، ولیکن بدون آنکه مالک به او اجازه استفاده از خودرو را بدهد، از آن استفاده نماید، ضامن می باشد، مگر آنکه مالک به او اجازه استفاده را داده باشد.
ت- اگر مال ودیعِه در جعبه سربسته یا پاکت مختوم به امین سپرده شده باشد، امین حق بازکردن آن را ندارد، لذا در صورت بازکردن، ضامن است.
ث- امین باید مال ودیعِه را به همان حالی که موقع پس دادن موجود است، بازگرداند، و نسبت به نواقصی که در آن حاصل شده و مربوط به عمل امین نباشد، ضامن نیست.
ج- اگر شخصی مورد ودیعِه را به زور از امین گرفته باشد، و امین قیمت یا چیز دیگری به جای آن اخذ کرده باشد، باید آنچه را که در عوض گرفته است به امانتگذار بدهد، ولی امانتگذار مجبور به قبول آن نبوده، و حق دارد مستقیماً به شخصی که بواسطه زور، مال مورد ودیعه را از امین گرفته، رجوع کند.
نکته: به شخصی که بواسطه زور مالی را از دیگری می گیرد، قاهر می گویند.
چ- اگر وارث امین مال ودیعِه را تلف کند، باید مثل یا قیمت آن را پرداخت نمایند، حتی اگر از ودیعه بودن مال آگاه نباشند.
ح- امین باید مال ودیعِه را فقط به کسی که آن را از او دریافت کرده است، یا قائم مقام قانونی او یا به کسی که ماذون در اخذ می باشد، بازگرداند، و اگر به واسطه ضرورتی بخواهد آن را رد کند و به کسی که حق اخذ دارد دسترسی نداشته باشد، باید به حاکم (قاضی) تحویل دهد.
موارد انحلال عقد ودیعه
در قانون این عقد بواسطه ی بطلان و فسخ از بین می رود، که در ادامه به توضیحات بیشتر این موارد می پردازیم.
بطلان عقد ودیعه
هرگاه مودع (شخصی که مال خود را در جهت نگهداری رایگان به دیگری می دهد) فوت نماید، عقد ودیعه به دلیل فوت مودع باطل می شود، و امین تنها باید مال مورد ودیعه را به وراث مودع تحویل دهد.
فسخ عقد ودیعه
اگر در احوال شخص امانتگذار (مودع) تغییری حاصل گردد، مثلاً اگر امانتگذار محجور شود، عقد ودیعه منفسخ و مورد ودیعه را تنها به شخصی که حق اداره کردن اموال محجور را دارد، می توان تحویل داد.
نکته: اگر مال محجوری به ودیعه گذارده شده باشد، در صورتیکه محجور از حالت حجر (ناتوانی) خارج گردد، باید به خود آن شخص مورد ودیعِه بازگردانده شود.
سوالات پرتکرار
اگر مال مورد ودیعه، مستحق للغیر در بیاید، امین باید مال را به چه شخصی بازگرداند؟
به موجب ماده ۶۲۵ قانون مدنی، هر گاه مال مورد ودیعِه مستحق للغیر باشد، امین باید آن را به مالک حقیقی بازگرداند، و اگر مالک معلوم نباشد، تابع احکام اموال مجهول‌المالک است.
اگر زمانی که مودع فوت می نماید، مستودع بخواهد مال را به وراث تحویل بدهد، ولیکن وراث توافقی بایکدیگر نداشته باشند، تکلیف چیست؟
در صورت تعدد وراث و عدم توافق بین آنها مال ودیعه باید به حاکم (قاضی) تحویل داده شود.
اگر شخصی مالی را به سمت قیمومت یا ولایت ودیعه گذارد، امین باید مال را به چه شخصی بازگرداند؟
امین باید آن مال را پس از رفع سمت مزبور به مالک آن برگرداند، مگر اینکه مالک از حالت حجر خارج نشده باشد، در این صورت به قیم یا ولی بعدی مسترد میگردد.
در چه صورت کاروانسرادار و صاحب مهمانخانه و حمامی و امثال آنها نسبت به اشیاء و اسباب یا البسه واردین مسئول می باشند؟
به موجب ماده ۶۳۲ قانون مدنی، هرگاه اشیاء و اسباب یا البسه نزد آنها به صورت ودیعِه باشد، و یا اینکه بر طبق عرف بلد در حکم ودیعِه باشد، مسئول می باشند.
اگر شخصی غیر از مستودع از مال غیر نگهداری نماید، وضعیت او چگونه می باشد؟
هر گاه کسی مال غیر را به عنوانی غیر از مستودع متصرف باشد، و مقررات این قانون او را نسبت به آن مال امین قرار داده باشد، مثل مستودع است، ولیکن اگر تفریط یا تعدی کرده باشد، یا مالک خواهان بازگرداندن مال باشد، ولیکن امتناع کرده باشد، مسئول تلف و هر نقص یا عیبی خواهد بود، حتی اگر مستند به فعل او نباشد.
