غیبت در تبعید یا نفی بلد یا فرار از محل تبعید ممکن است از سوی مجرمین محکوم شده به تبعید صورت بگیرد. در اینصورت مجازات مقرر به صورت کامل اجراء نمی شود و ممکن است دادگاه کیفری در جهت تشدید آن برآید. در واقع تبعید یکی از مجازات هایی است که در شرع مبین اسلام برای برخی جرائم و فساد ها در نظر گرفته شده است و قانونگذار جمهوری اسلامی ایران نیز به تبع شرع، مجازات تبعید را در برخی موارد به کار برده است. در این نوشتار به بررسی بیشتر تبعید و مجازات غیبت در تبعید پرداخته ایم.
تبعید یا نفی بلد چیست؟
تبعید در لغت به معنای اخراج و راندن افراد می باشد و در اصطلاح حقوقی به طرد فرد از محل سکونت خود و الزام وی به سکونت در مکانی خاص تلقی می شود، به صورتی که فرد به طور مستمر تحت مراقبت باشد. تبعید به عنوان مجازات در برخی جرائم حدی و همچنین به عنوان مجازات تکمیلی در دیگر جرائم مورد استفاده قرار گرفته است.
به عنوان مثال ممکن است فردی در جهت مجازات، به تبعید به روستا یا منطقه یا شهری خاص به مدت معین محکوم گردد که زندگی در آن ناحیه برای وی مشقت بار و مشکل باشد و همچنین از محل سکونت و خانواده دور باشد تا موجب اصلاح فرد گردد.
لازم به ذکر است دادگاه در صدور حکم به تبعید باید اوضاع و احوال فرد محکوم و همچنین محل تبعید را از لحاظ مفید بودن به حال متهم و جامعه در نظر بگیرد. شروع حکم تبعید یا نفی بلد از زمان حضور محکوم در محل مشخص شده می باشد. اشتغال فرد محکوم در محل تعیین شده مجاز است مگر اینکه بر اساس حکم دادگاه فرد محکوم از این امر ممنوع شده باشد.
لازم به ذکر است قاضی اجرای احکام کیفری باید فرد محکوم را برای اجرای حکم تبعید یا نفی بلد احضار نماید و مفاد حکم و محلی که فرد باید در آن سکونت نماید را با تنظیم صورت مجلس به او تفهیم نماید. اعزام فرد محکوم برای اجرای تبعید یا نفی بلد به محل معین شده، پس از تنظیم نیابت قضایی توسط قاضی اجرای احکام کیفری، بر عهده نیروی انتظامی یا دیگر ضابطان دادگستری می باشد. همچنین در صورت موافقت قاضی اجرای احکام کیفری، محکوم می تواند شخصا به محل معین شده مراجعه کند و خود را معرفی نماید.
اگر فرد محکوم شده به تبعید یا نفی بلد در زندان باشد، این امر توسط قاضی اجرای احکام به زندان اطلاع داده می شود تا پس از تحمل دوره حبس، حکم مذکور اجراء گردد. همچنین اگر فرد تبعید شده فراری باشد و یا از اعزام به محل تبعید خودداری کند به دستور قاضی اجرای احکام جلب شده و تحت الحفظ به محل معین فرستاده می شود. در صورتی که اعزام فرد محکوم شده به تبعید، به هر دلیل مانند بیماری و… ممکن نباشد، پس از رفع مانع اعزام صورت می گیرد.
نیروی انتظامی محل تبعید یا نفی بلد مکلف است مشخصات فرد محکوم شده را در دفتر مخصوص ثبت نماید و فرمانداری و اداره اطلاعات محل را از حضور فرد محکوم مطلع نموده و تا پایان مدت محکومیت، مراقبت های لازم را حسب دستور قاضی مجری نیابت به عمل آورد.
فرد محکوم شده به تبعید یا نفی بلد نیز مکلف است پس از مستقر شدن در محل مشخص شده، نشانی دقیق محل اقامت خود را فورا به مرجع اجرای احکام و نیروی انتظامی محل اعلام نماید. همچنین فرد محکوم مکلف است خود را هر روزه به نیروی انتظامی محل اقامت معرفی نموده و دفتر مخصوص حضور و غیاب را امضاء نماید. چنانچه فاصله نیروی انتظامی با محل تبعید بیش از چهل کیلومتر باشد، هر دو روز یکبار این امر صورت می گیرد. در صورت تغییر نشانی فرد محکوم نیز این امر فورا باید به مراجع مذکور اطلاع داده شود.
فرق تبعید با نفی بلد چیست؟
اصولا می توان گفت تبعید یا نفی بلد یک مفهوم هستند و تنها دارای تفاوت های جزئی می باشند و همچنین از لحاظ اجراء شباهت بسیاری به یکدیگر دارند. بر اساس آیین نامه « اجرای احکام حدود، سلب حیات، قطع عضو، قصاص نفس و عضو و جرح، دیات، شلاق، تبعید،…» در تعریف نفی بلد عنوان شده است که طرد فرد از محل زندگی خود و الزام وی به سکونت در محل خاص، به طوری که مستمرا تحت مراقبت باشد، نفی بلد محسوب می شود. همین تعریف برای تبعید نیز در بخشنامه مذکور ذکر گردیده است. لذا می توان تبعید و نفی بلد را یکی دانست.
در خصوص تفاوت های تبعید و نفی بلد می توان عنوان داشت که نفی بلد تنها به جرم حدی محاربه اختصاص دارد و تبعید به سایر جرائم حدی اختصاص دارد. همچنین به موجب آیین نامه فوق الذکر، در نفی بلد شخصِ محکوم، مجاز به ترک محل و همچنین ملاقات، رفت و آمد، مراوده و معاشرت با افراد آنجا نمی باشد و نیز حق استفاده از وسایل ارتباطی مانند تلفن، اینترنت و… را ندارد. اما در تبعید چنین نمی باشد و بر اساس ماده ۵۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری، قاضی اجرای احکام کیفریِ محل اجرای حکم تبعید می تواند در صورت ضرورت با اخذ تامین مناسب، به محکومان به تبعید مرخصی اعطاء کند.
البته لازم به ذکر است ممنوعیت مراوده و معاشرت فرد محکوم با دیگران در نفی بلد، شامل خانواده وی نمی باشد. همچنین ممنوعیت استفاده از وسایل ارتباطی شامل رسانه های ملی نظیر رادیو، تلویزیون و… نمی باشد. همچنین تفاوت دیگر تبعید و نفی بلد این نکته می باشد که اصولا مدت نفی بلد بر اساس ماده ۲۸۴ قانون مجازات اسلامی، در هر حال کمتر از یکسال نمی باشد اما مدت تبعید می تواند یک سال یا کمتر باشد.
چه جرائمی موجب تبعید یا نفی بلد می باشد؟
در خصوص جرائمی که مجازات آنها حسب مورد تبعید یا نفی بلد می باشد در فقه شیعه اعمال مختلفی بیان شده است. اما قانونگذار جمهوری اسلامی ایران در یک سری جرائم حدی، تنها مجازات تبعید یا نفی بلد را مقرر کرده است.
جرائم زیر حسب مورد موجب مجازات تبعید یا نفی بلد هستند:
- جرم قوادی که به معنای به هم رساندن دو نفر یا چند نفر برای زنا یا لواط می باشد. مجازات قوادی بر اساس ماده ۲۴۳ قانون مجازات اسلامی، برای مرد هفتاد و پنج ضربه شلاق می باشد و برای بار دوم علاوه بر هفتاد و پنج ضربه شلاق، تبعید تا یک سال می باشد که مدت آن را قاضی مشخص می کند.
- جرم زنای مردی که همسر دارد اما قبل از دخول، مرتکب زنا شده است. بر اساس ماده ۲۲۹ قانون مجازات اسلامی مردی که همسر دائم دارد، هرگاه قبل از دخول، مرتکب زنا شود، مجازات وی صد ضربه شلاق، تراشیدن موی سر و تبعید به مدت یک سال قمری است.
- جرم محاربه که به معنای کشیدن سلاح به قصد جان، مال یا ناموس مردم یا ارعاب آنها است، به نحوی که موجب ناامنی در محیط می شود. بر اساس ماده ۲۸۲ قانون مجازات اسلامی، یکی از مجازات های محاربه، نفی بلد می باشد. مدت نفی بلد در هر حال کمتر از یک سال نمی باشد حتی اگر محارب بعد از دستگیری توبه نماید و در صورتی که محارب توبه نکند، همچنان در تبعید باقی می ماند.
- بر اساس ماده ۲۳ قانون مجازات اسلامی، دادگاه می تواند فردی را که به مجازات حد، قصاص یا مجازات تعزیری محکوم کرده است، متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به یک یا چند تا از مجازات های تکمیلی محکوم نماید. ممکن است دادگاه در این راستا حکم به تبعید یا اقامت اجباری در محل معین به عنوان مجازات تکمیلی صادر نماید.
مجازات غیبت در تبعید یا نفی بلد چیست؟
در خصوص اینکه مجازات غیبت در تبعید چیست و در صورت فرار مجرم از محل تبعید، مجازات وی چگونه خواهد بود، صراحت قانونی وجود ندارد. همانطور که پیش تر ذکر کردیم شروع حکم محکومیت تبعید یا نفی بلد از زمان حضور محکوم در محل می باشد، لذا اگر فرد محکوم در محل اجرای تبعید یا نفی بلد حضور پیدا نکند یا غیبت کند، محکومیت وی سپری نخواهد شد و ادامه خواهد داشت. همچنین چنانچه فرد محکوم متواری باشد یا از حضور در محل امتناع کند، بر اساس دستور قاضی اجرای احکام کیفری جلب شده و تحت الحفظ به محل تبعید یا نفی بلد اعزام می گردد.
نیروی انتظامی یا دیگر ضابطان دادگستری محل اجرای حکم تبعید یا نفی بلد موظف هستند به محض اطلاع از خروج غیرقانونی محکوم از محل تبعید یا نفی بلد، به قاضی اجرای احکام گزارش کنند. بر اساس ماده ۱۴۴ آیین نامه « اجرای احکام حدود، سلب حیات، قطع عضو، قصاص نفس و عضو و جرح، دیات، شلاق، تبعید،…» در صورتی که فرد محکوم به تبعید یا نفی بلد، محل را بدون اذن قاضی اجرای احکام کیفری ترک کند، به دستور وی شخص محکوم دستگیر شده و تحت الحفظ به محل اجرای حکم برگردانده می شود.
همچنین از آنجایی که مراوده و معاشرت فرد محکوم شده به نفی بلد با افراد ممنوع می باشد، چنانچه امکان جلوگیری از مراوده و معاشرت فرد محکوم به نفی بلد با دیگران نباشد، قاضی اجرای احکام کیفری، مراتب را جهت اتخاذ تصمیم در دادگاه به اطلاع می رساند و دادگاه در اجرای حکم حکومتی مقام معظم رهبری (حبس در نفی بلد) اقدام می کند.
بر اساس استفتائی از مقام معظم رهبری که حکم حکومتی نیز محسوب می گردد و در حکم قانون می باشد، این سوال مطرح شد که اگر مراد از نفی بلد همان تبعید است، آیا مراد تحت نظر قرار دادن در محل تبعید است یا زندانی کردن مجرم در محل تبعید مورد نظر است؟ مقام معظم رهبری در پاسخ به این سوال فرمودند:« اگر آزادی تبعیدی در تبعیدگاه مستلزم مراوده با دیگران و موجب مفاسدی باشد و تحت مراقبت قرار دادن وی جهت جلوگیری از مراوده و معاشرت او با دیگران ممکن نباشد، حبس او در تبعیدگاه به منظور پیشگیری از مفاسد و ممانعت وی از معاشرت با دیگران اشکال ندارد.»
بر این اساس افرادی که غیبت در تبعید می کنند و یا از محل تبعید فرار می کنند، جلب شده و به محل تبعید بازگردانده می شوند، البته ممکن است دادگاه نیز حکم به حبس در تبعید صادر کند. در صورتی که محکوم به تبعید از محل تبعید فرار کند، دادگاه در مقام تبدیل تبعید به حبس باید مدت حضور محکوم در تبعید را لحاظ نماید و با احتساب آن حکم به حبس صادر نماید.
همچنین اگر محکوم به نفی بلد، غیبت کند یا فرار کند به محل بازگردانده می شود. البته فرد محکوم به نفی بلد اگر به معاشرت با افراد بپردازد و یا اینکه بیم فرار مجدد او برود، ممکن است دادگاه بر اساس حکم حکومتی مقام معظم رهبری او را به حبس در نفی بلد محکوم نماید. همچنین این احتمال وجود دارد که دادگاه کیفری از ابتدا افراد را محکوم به حبس در تبعید یا نفی بلد بکند که این امر در برخی آراء دیده شده است.
آیا تبعید یا نفی بلد، قابل تبدیل به جزای نقدی می باشد؟
در این خصوص نیز صراحت قانونی و حکم قضایی مشخصی وجود ندارد اما به نظر می رسد تبعید قابل تبدیل به جزای نقدی نمی باشد اما می توان تقاضای مرخصی در تبعید نمود و یا اینکه حسب مورد تبعید به حبس توسط دادگاه تبدیل گردد. بر اساس نظریه مشورتی ۷/۵۲۸۸ از آن جایی که مجازات تبعید، مجازات حدی می باشد قابل تبدیل به جزای نقدی نمی باشد.
